Pluta Andrzej (1869–1936), rolnik, działacz społeczny i ruchu ludowego, poseł na Sejm, publicysta chłopski. Ur. w Szklarach, pow. Rzeszów, w rodzinie chłopskiej. Uczył się w szkole ludowej w Jaworniku i w Dynowie oraz dwa lata w gimnazjum w Rzeszowie. Drogą stałego samokształcenia zdobył pokaźną wiedzę w dziedzinie agronomii, historii i nauk politycznych. Czterdziestomorgowe gospodarstwo mimo niesprzyjających warunków glebowych i terenowych Pogórza Strzyżowsko-Dynowskiego P. doprowadził do stanu przodującego dzięki zastosowanym po raz pierwszy w tej wsi nowoczesnym sposobom gospodarowania: przeprowadzeniu melioracji gruntów, używaniu nawozów sztucznych i maszyn rolniczych oraz stosowaniu najnowszych metod pracy. Wiedza i doświadczenie, poparte wynikami praktycznymi, zjednywały P-cie stopniowo autorytet we własnej wsi, ułatwiając upowszechnienie wyższej kultury gospodarowania; jego własne wzorowe gospodarstwo było odwiedzane przez członków kółek rolniczych. Działalność publiczną P. rozpoczął również od własnej wsi, gdzie zorganizował i prowadził kółko rolnicze. W r. 1912 Zarząd Główny Tow. Kółek Rolniczych (ZG TKR) przyznał P-cie dyplom honorowy. W Szklarach P. kierował kołem Tow. Szkoły Ludowej oraz przyczynił się do założenia w r. 1905 szkoły ludowej i domu ludowego. Działalność społeczna i oświatowa P-y rozszerzała się stopniowo na gminę i powiat. W r. 1911 został członkiem Powiatowego Zarządu Kółek Rolniczych w Rzeszowie, wchodził do Rady Gminnej w Szklarach i Rady Powiatowej oraz do władz spółek hodowców bydła, trzody chlewnej i drobiu. Już od wczesnej młodości spotykał się z ruchem ks. Stanisława Stojałowskiego. Czytał wydawane przez niego gazety „Wieniec” i „Pszczółkę”, a także organ Stronnictwa Ludowego, a od r. 1903 Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL), „Przyjaciela Ludu”. Działalność w PSL P. rozpoczął w r. 1904. Niezadowolony z polityki prezesa PSL Jana Stapińskiego, związał się z działającą od r. 1908 grupą «frondy lwowskiej», a po wyodrębnieniu się z niej w lutym 1912 Polskiego Stronnictwa Ludowego Zjednoczenia Niezawisłych Ludowców (PSL ZNL) należał już do jego wybitniejszych przywódców. Od 29 IX 1913 pełnił funkcję sekretarza Rady Ludowej PSL ZNL, rozpoczął też wówczas współpracę z organem prasowym tego Stronnictwa „Gazetą Ludową”. W wyborach do Rady Państwa w r. 1911 zgłosił poza listą wystawioną przez władze PSL swoją kandydaturę (podobnie jak i kilku innych tzw. samodzielnych ludowców) na posła i prowadził na własną rękę kampanię przedwyborczą; mandatu nie uzyskał. Z chwilą przystąpienia w lutym 1914 PSL ZNL do PSL-«Piast» P. aktywnie w nim pracował, początkowo głównie na terenie własnej wsi i gminy Szklary oraz powiatu rzeszowskiego.
W Polsce niepodległej P. nadal pełnił wiele funkcji w organizacjach samorządowych, społecznych i politycznych. Był m. in. wójtem gminy Szklary i należał do związku wójtów pow. rzeszowskiego. W pierwszych latach II Rzeczypospolitej działał w Powiatowej Komisji Ziemskiej w Rzeszowie. Od r. 1924 niemal nieprzerwanie pełnił funkcję prezesa Zarządu Powiatowego kolejno: Związku Chłopskiego, Stronnictwa Chłopskiego i Stronnictwa Ludowego. Głównie dzięki organizatorskim i politycznym poczynaniom P-y organizacje powiatowe tych stronnictw, podobnie jak wcześniej PSL-«Piast», należały do najaktywniejszych w kraju, stanowiąc podporę ich centralnych instancji. P., jako czołowy przywódca chłopów Rzeszowszczyzny, stawał się stopniowo uznawanym działaczem społecznym i ruchu ludowego w skali Małopolski i całego kraju. W l. 1922–3 był jednym z głównych działaczy Zarządu Okręgowego PSL-«Piast» w Rzeszowie (okręg ten obejmował powiaty od wschodnich granic woj. krakowskiego po San). Wchodził do ZG TKR, a z chwilą jego połączenia się 15–16 VII 1919 z Krakowskim Tow. Rolniczym w Małopolskie Tow. Rolnicze objął w nim funkcję wiceprezesa. Od 20 IX 1921 do 14 XII 1923 był członkiem Rady Naczelnej PSL-«Piast». Dn. 20 XI 1921 wybrany został do Zarządu Głównego (ZG) PSL«-Piast». W l. 1922–3 należał do bliskich współpracowników Wincentego Witosa. Był jednym z głównych przywódców grupy 14 posłów, która 14 XII 1923 wystąpiła z Klubu Parlamentarnego PSL-«Piast», przyczyniając się do upadku gabinetu Witosa. Secesjoniści tłumaczyli swój krok niedotrzymywaniem przez rząd niektórych punktów paktu lanckorońskiego, zwłaszcza w zakresie realizacji reformy rolnej. U P-y pewną rolę odegrał zapewne i czynnik natury ambicjonalnej. Na temat przyczyn tego rozłamu w PSL-«Piast» wypowiadane są nadal sprzeczne opinie. W działalności P-y w ruchu ludowym nastąpił najbardziej burzliwy okres ostrych polemik, zwłaszcza z PSL-«Piast». P. należał do czołowych współorganizatorów i przywódców Polskiego Związku Ludowców (PZL). Dn. 11 V 1924 PZL wraz z PSL-Lewicą, kierowaną przez Jana Stapińskiego, powołały na kongresie w Rzeszowie «chłopskie stronnictwo klasowe» – Związek Chłopski (ZCh). W ZCh pełnił P. funkcje: prezesa Zarządu Powiatowego w Rzeszowie, prezesa Tymczasowego Zarządu, a od 7 II 1925 prezesa Zarządu Głównego. Po nieudanych zabiegach P-y przystąpienia do PSL-«Wyzwolenie» i Jedność Ludowa secesjoniści z tego stronnictwa (grupa Jana Dąbskiego) utworzyli w styczniu 1926 wraz z ZCh Stronnictwo Chłopskie (SCh). P. został wybrany 3 III 1926 na wiceprezesa ZG SCh oraz członka jego Rady Naczelnej, a od lipca 1929 pełnił w niej funkcję wiceprezesa. Od końca 1927 r. był też prezesem Zarządu Okręgowego SCh w Krakowie. Po zjednoczeniu ruchu ludowego w r. 1931, którego był współtwórcą, P. objął prezesurę Zarządu Powiatowego Stronnictwa Ludowego SL w Rzeszowie (faktycznie funkcję tę sprawował do chwili aresztowania r. 1933, formalnie do wyjścia z więzienia w r. 1935), wszedł do Zarządu Okręgowego SL w Krakowie oraz do Rady Naczelnej SL. W l. 1929–36 służył pomocą finansową i radą Wojewódzkiemu Związkowi Młodzieży Wiejskiej wę Lwowie. Ceniąc wysiłki wychowawcze Wiejskiego Uniwersytetu Orkanowego Ignacego Solarza pomagał materialnie przy wznoszeniu budynku tego uniwersytetu w Gackiej Górce. W ruchu młodzieży wiciowej widział siłę odradzającą ruch ludowy targany wewnętrznymi sporami. Na początku lat trzydziestych P. zbliżył się ponownie do W. Witosa. Wystąpieniom P-y na wielotysięcznych wiecach chłopskich, a zwłaszcza jego głośnemu przemówieniu do około 20 tysięcy chłopów 18 VI 1933 na uroczystościach dwudziestopięcioletniej pracy politycznej W. Witosa w Rakszawie, pow. Łańcut: «Kłonicami przepędźcie gwałcicieli porządku i rabusiów chłopskiej pracy» – przypisuje się bezpośredni wpływ na znane wystąpienia chłopów małopolskich w r. 1933, zwłaszcza w Wólce pod Lasem – 19 VI, w Nockowej – 20 VI, w Grodzisku – 22 VI. Aresztowany pod zarzutem radykalnego wystąpienia w Rakszawie i nawoływania do marszów na miasta, P. przebywał w więzieniu w Rzeszowie, Krakowie i Tarnowie. Dn. 27 X 1933 Sąd Okręgowy w Rzeszowie skazał go na półtora roku więzienia. Wytoczono mu tam drugi proces za odbycie zebrania chłopskiego w Szklarach bez zawiadomienia starostwa, skazując go na karę 800 zł grzywny z zamianą na 6 tygodni więzienia.
P. należał również do aktywniejszych posłów ludowych, wybierany do Sejmu w r. 1919 z okręgu nr 43, obejmującego powiaty Rzeszów, Strzyżów i Ropczyce, w r. 1922 i w r. 1928 z okręgu nr 47, obejmującego powiaty Rzeszów, Łańcut, Przeworsk, Jarosław i Nisko. Od 1 XII 1922 do 14 XII 1923 był wiceprezesem Klubu Parlamentarnego PSL-«Piast», czołowym działaczem Klubu Poselskiego PZL, ZCh i SCh. Od 26 III 1928 do końca kadencji pełnił funkcję wiceprezesa Klubu Parlamentarnego SCh. W jego imieniu złożył 14 XI 1928 swój podpis pod porozumieniem, powołującym Komisję Porozumiewawczą Stronnictw Lewicowych dla Obrony Republiki i Demokracji. W duchu tego porozumienia P. rozpoczął również w Rzeszowskiem współpracę na płaszczyźnie antysanacyjnej z Polską Partią Socjalistyczną (mimo iż odnosił się do socjalistów z rezerwą), z PSL-«Wyzwolenie» i z PSL-«Piast». Jako członek Sejmowej Komisji Reform Rolnych (przez pewien czas także jej przewodniczący), Komisji Administracyjnej, Komisji do Walki z Drożyzną, Komisji dla Zbadania Produkcji i Cen Węgla oraz zastępca członka Komisji Skarbowo-Budżetowej przejawiał dużą aktywność. Tylko w kadencji Sejmu 1922–7 zabierał piętnastokrotnie głos w dyskusjach plenarnych, najczęściej w sprawach dotyczących parcelacji i osadnictwa, preliminarzy budżetowych, a także zwalczania lichwy wojennej, eksportu produktów rolnych. W tejże kadencji dwudziestojednokrotnie zgłaszał interpelacje poselskie, dotyczące m. in. nieprawidłowości i nadużyć sądownictwa, policji, urzędów gminnych, starostów, izb skarbowych, urzędów podatkowych. Był także projektodawcą wielu uchwał i wniosków sejmowych, traktujących zazwyczaj o sprawach regionalnych. W swoim okręgu wyborczym obsługiwał – jeżdżąc własną furmanką do odległych niekiedy nawet o dziesiątki kilometrów miejscowości – setki zebrań i wieców, na których składał relacje z prac Sejmu, zbierał dane do interpelacji, uchwał i wniosków poselskich. Otrzymywał dziennie po kilkanaście korespondencji od swych wyborców, na które odpowiadał listownie, a w sprawach powtarzających się – za pośrednictwem prasy ludowej.
P. był również wydawcą i cenionym publicystą prasy ludowej. W l. 1922–3 wydawał we Lwowie, wraz z Janem Brylem i Henrykiem Dzendzlem, tygodnik PSL-«Piasta» pt. „Sprawa Ludowa”, a od stycznia do czerwca 1929 – tygodnik SCh w Krakowie pt. „Sprawa Chłopska”. Liczne korespondencje i artykuły zamieszczał przez kilkadziesiąt lat, zwłaszcza zaś w ostatnim dwudziestoleciu swego życia, m. in. na łamach „Przewodnika Kółek Rolniczych”, „Gazety Ludowej” (organu zarówno PSL, ZNL, jak i SCh), „Piasta”, „Sprawy Chłopskiej” (organu zarówno ZCh, jak i SCh), „Gazety Chłopskiej”, „Kalendarza «Piasta»”, „Kalendarza Kółek Rolniczych”. Treść bogatej spuścizny pisarskiej P-y jest różnorodna i dotyczy m. in. spraw ogólnokrajowych, przeszłości i teraźniejszości wsi i ruchu ludowego, oświaty rolniczej i ogólnej, bolączek chłopskich. Mimo krytycznego stosunku do aparatu władzy, angażował się w sprawę obronności Polski i umacniania jej niepodległości. Wypowiadający się w sprawie ułożenia stosunków Polski z sąsiadami, zajmował w połowie lat dwudziestych postawę rezerwy wobec Niemiec i jako jeden z pierwszych polityków opowiadał się za poprawą stosunków polsko-radzieckich. Był zwolennikiem demokracji parlamentarnej, a poparcie dla polityki Piłsudskiego w l. 1924–7 miało charakter przejściowy. Walce o utrzymanie swobód demokratycznych, a później o ich przywrócenie na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych miały służyć także masowe, antysanacyjne wystąpienia chłopskie. Pod koniec życia – wg opinii utrzymującego z P-ą kontakty działacza Związku Młodzieży Wiejskiej RP «Wici» Władysława Fołty – P. «nie wierzył w ewolucyjne przekształcenie ustroju nędzy i wyzysku na ustrój demokracji i sprawiedliwości społecznej. Zachęcał nas do działania metodami rewolucyjnymi». Wyczulony na krzywdę chłopów, walczył o ich potrzeby społeczne i gospodarcze, o ich organizacyjną i polityczną emancypację spod wpływów klas posiadających. Stosunkowo wcześnie (1924) opowiadał się za zasadą reformy rolnej bez odszkodowania. Rozumiał jednocześnie potrzeby i dążenia innych klas i warstw społecznych, wskazując na łamach „Piasta” (1919 nr 8 s. 12), iż interes wsi «musimy […] godzić tak, by i innym stanom krzywdy nie zrobić, by i urzędnik i nauczyciel i robotnik był z nas zadowolony». W działalności politycznej cechował go duży temperament, a wobec przeciwników partyjnych niekiedy nawet gwałtowność. Potrafił jednak krytycznie oceniać przeszłość ruchu ludowego, zwłaszcza szkody płynące z jego rozbicia w latach dwudziestych. Odrodzenie ruchu ludowego miało nastąpić z chwilą, gdy «ruch ludowy polityczny, gospodarczy i społeczno-oświatowy stworzy jednolity, zharmonizowany front» (cytat za W. Fołtą). Dał temu wyraz m. in. w referacie wygłoszonym 2 II 1933 w Gaci koło Przeworska na konferencji ideologicznej ruchu ludowego. Był dobrym mówcą, jego wystąpienia wywierały znaczny wpływ na słuchaczy. Cechowała go odwaga cywilna. P. był dużą indywidualnością, posiadał ambicje przywódcze. «Osoba Andrzeja Pluty – jak go charakteryzuje W. Fołta – robiła na mnie zawsze wrażenie i powodowała narastanie sympatii do niego. Sama fizyczna postać Andrzeja Pluty, rosłego, wysokiego chłopa, o poważnej, kościstej twarzy, z siwizną srebrzących się włosów, o poważnych, powolnych ruchach miała w sobie coś z dawności słowiańskiego kmiecia […]. Ubierał się swoiście, na wzór robotniczej bluzy i chłopskiego surduta z podkreśleniem rzeszowskiego stroju». Akcentowanie przez P-ę swojej przynależności do klasy chłopskiej podkreślał również inny działacz ludowy Stanisław Sikoń: «Był to typowy chłop, tak samo chodził ubrany po wiejsku jak prezes Witos w butach z cholewami, w spodniach wpuszczonych za cholewy». Po wyjściu z więzienia P. nadal żywo interesował się poczynaniami SL i ZMW RP «Wici», ale postępująca choroba nie pozwalała sędziwemu P-cie uczestniczyć bezpośrednio w ich działalności. W ostatnich latach swego życia zajmował się spisywaniem wspomnień, z których udało się odnaleźć zeszyty nr 5 i 6, dotyczące głównie wystąpień chłopskich 1933 r., procesu P-y i jego pobytu w więzieniu. Zmarł 16 XI 1936 w Szklarach, pochowany został na tamtejszym cmentarzu. W uroczytym pogrzebie uczestniczyło ponad 2 000 chłopów.
Żonaty od r. 1889 z Karoliną z Staszczaków, P. miał synów: Antoniego, Jana (działał w ZMW RP «Wici» i w SL) i Stanisława (zginął w obozie w Oranienburgu), oraz córki: Marię, Magdalenę, Zofię, Stefanię, Annę, Wiktorię i Emilię.
Szczechura T. i R., Zagadnienia kulturalno-oświatowe i społeczno-gospodarcze wsi w czasopismach polskiego ruchu ludowego 1889–1918, W. 1969; ciż, Zagadnienia społeczno-polityczne wsi w czasopismach polskiego ruchu ludowego 1889–1918, W. 1967; – Mościcki–Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27 s. 179, s. 204 (fot.), 226–7, 235–6; Rzepecki, Sejm 1919, s. 204 (fot.), 205, 272, 285; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 295 (fot.), 296, 466, 467, 469–70; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 98 (fot.), 203, 206, 214; Giza, Władze stronnictw lud., s. 392–3, 404, 407–8, 409–13, 427, 429–34, 444, 446; – Bełcikowska A., Stronnictwa i związki polityczne w Polsce, W. 1925 s. 175, 255, 267, 666; Borkowski J., Postawa polityczna chłopów polskich w latach 1930–1935, W. 1970; tenże, Procesy integracyjne w Stronnictwie Ludowym od I do II kongresu 1931–1933, „Roczn. Dziej. Ruchu Lud.” Nr 6 1964 s. 123, 137; Borkowski J., Gurnicz A., Kółka rolnicze w II Rzeczypospolitej, W. 1978; Fołta W., Ruch ludowy w Przeworskiem, W. 1975; Giza S., Jan Dąbski, Całe życie dla ludu, W. 1979; Kisielewski T., Heroizm i kompromis, W. 1979; Kowalski T., Ruch ludowy w powiecie rzeszowskim 1895–1944, W. 1973 (fot. zbiorowa); Mioduchowska M., Andrzej Pluta, „Zielony Sztandar” (Mutacja H) 1976 nr 96 s. 9 (fot.); Paczkowski A., Prasa polityczna ruchu ludowego 1918–1939, W. 1970; Rek T., Ruch ludowy w Polsce, W. 1947 II, III; Ruch ludowy na Rzeszowszczyźnie, L. 1967; Słupek S., Andrzej Pluta ze Szklar, „Wieści” 1976 nr 48 s. 5; Szaflik J. R., Polskie Stronnictwo Ludowe Piast 1926–1931, W. 1970: Więzikowa A., Stronnictwo Chłopskie 1926–1931, W. 1966 (fot.); Zarys historii polskiego ruchu ludowego, 1918–1939, W. 1970 II (fot.); – Fołta W., Moje spotkanie z Andrzejem Plutą, „Wieści” 1976 nr 50 s. 4; Klub Parlamentarny PSL Piast 1926–1931. Protokoły posiedzeń, W. 1969; Protokoły Związku Młodzieży Wiejskiej we Lwowie, prawno-statutowe założenia, struktura organizacyjna, miejsce i czas działania ZMW, Oprac. W. Fołta, „Roczn. Dziej. Ruchu Lud.” R. 10: 1968 s. 4, 471, 476, 481, 490, 495; Rataj M., Pamiętniki, W. 1965; Raczkowski J., Wśród polityków i artystów, W. 1969; Sikoń S., Ciernista droga, Wspomnienia, Wyd. 2, W. 1975; Spraw. stenogr. Sejmu, 1919–22; Spraw. stenogr. Sejmu 1922–28; Waleron A., Jak powstało Stronnictwo Chłopskie, w: Wspomnienia weteranów ruchu ludowego, W. 1968; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1964 III; – „Gaz. Lud.” 1923 nr 48 s. 6; „Piast” 1919 nr 6 s. 2, 6, nr 8 s. 12, nr 11 s. 14, nr 12 s. 5, 7, 10, nr 13 s. 7–8, 13, nr 14 s. 8, nr 16 s. 4–6, nr 17 s. 5–6; „Zielony Sztandar” 1936 nr 53 s. 5, nr 54 s. 2; – Arch. Zakł. Hist. Ruchu Ludowego przy NK ZSL: Zbiory ikonograficzne Sg. A 178, B 78 (fot.), Pluta S., Wspomnienia, zesz. V, VI Sg. P–167, Działalność parlamentarna posłów ludowych w Sejmie 1922–1927, (mszp.) s. 234–237; – Informacje wnuczki P-y Emilii Tomaka.
Jan Molenda